1.  Wstęp
Podstawowymi aktami prawnymi związanymi z postępowaniem z KOŚ są: Ustawa o odpadach [4], Rozporządzenie Ministra Środowiska [5] oraz Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy [6]. Przepisy te wynikają z transpozycji do prawa krajowego aktów prawnych UE. Wśród nich należy wymienić Dyrektywę 91/271/EEC [7] wraz z jej poprawką – Dyrektywą 98/15/EC, nakazującą przetwarzanie osadów ściekowych. Drugą z Dyrektyw jest tzw. „Dyrektywa osadowa” –86/278/EEC [8], która wprowadza ograniczenia w używaniu osadów ściekowych w rolnictwie. Ostatnim z najistotniejszych aktów wspólnotowych jest Dyrektywa 99/31/EC w sprawie składowania odpadów [9]. Jej konsekwencją jest zakaz składowania wprowadzony po dniu 1 I 2013 r. osadów o cieple spalania wynoszącym co najmniej 6 MJ/kg. Parametr ten ograniczy możliwość składowania osadów nieprzetworzonych na składowisku innym niż składowisko odpadów niebezpiecznych.
W związku z przedstawionymi faktami, istnieje duża konieczność rozwoju termicznych metod utylizacji KOŚ. Zgodnie z [2] prognozowane, konieczne zmiany postępowania z osadami ściekowymi w Polsce kształtować się będą jak przedstawiono na rysunku 1.

 Rys. 1. Prognozowane zmiany w postępowaniu z KOŚ w Polsce [2]

 
2. Termiczne metody utylizacji KOŚ
Aby określić przydatność KOŚ do ich termicznego przekształcania, należy poznać ich podstawowe właściwości fizyczne i chemiczne. Skład elementarny KOŚ zależny jest od wielu czynników, przy czym główną rolę może odgrywać region kraju lub świata [10]. W tabeli 1 przedstawiono przykładowy skład KOŚ [11].
Termiczne metody utylizacji osadów ściekowych nie są jak dotąd szeroko i powszechnie stosowane w skali przemysłowej, jednak spełnienie wymagań UE odnośnie strumienia energii generowanej w kraju z odnawialnych źródeł energii nie jest jednak możliwe do realizacji bez wprowadzenia technologii termicznej utylizacji osadów.

Na rysunku 2 pokazano schemat głównych dróg termicznego unieszkodliwiania KOŚ.

 Rys. 2. Główne sposoby termicznej utylizacji KOŚ

 Analizując ten schemat widać, iż wyróżnia się 3 główne sposoby termicznej przeróbki KOŚ: spalanie, współspalanie i procesy alternatywne, takie jak piroliza i zgazowanie (lub hybrydy tych procesów).

 
2.1.  Spalanie
Spalanie jest podstawowym procesem termicznej utylizacji. Proces spalania nie jest obojętny dla środowiska, a wiąże się z tym emisja pyłów, związków siarki i azotu oraz dioksyn i furanów. Z tego względu instalacje spalania muszą być wyposażone w szereg urządzeń służących do oczyszczania spalin. Spalanie osadów najczęściej jest realizowane w paleniskach fluidalnych ze złożem pęcherzykowym [12] lub cyrkulacyjnym [13]. Polskim przykładem spalania osadów może być oczyszczalnia ścieków w Gdyni-Dębogórze [14]. Proces spalania osadu odbywa się w instalacji, w której skład wchodzą, obok kotła fluidalnego, suszarka bębnowa, zespół wymienników ciepła oraz urządzenia do oczyszczania spalin. Wydajność spalarni wynosi około 80 Mg osadów/doba.
    Z uwagi jednak na to, że proces spalania jest związany ze sporymi nakładami finansowymi na budowę nowych instalacji i systemów oczyszczania spalin oraz z powodu  dużych kontrowersji, jakie wywołuje w społeczeństwie, wydaje się, iż korzystniejszym procesem termicznej przeróbki osadów jest proces współspalania.

 
2.2.  Współspalanie
Proces ten związany jest z możliwością współspalania osadów w dużych, istniejących zakładach przemysłowych, tj. elektrowniach, elektrociepłowniach bądź cementowniach. Zakłady tego typu są już w większości przypadków wyposażone w odpowiednie instalacje, w których mógłby być prowadzony proces współspalania. Obecnie większość tych zakładów posiada zaawansowany system oczyszczania spalin, stopniowo modernizowany w celu spełnienia wymagań emisyjnych. Wszystkie te aspekty zarówno ekonomiczne, jak i techniczne skłaniają do postawienia tezy, iż przynajmniej w najbliższym czasie współspalanie osadów z paliwami naturalnymi (węgiel kamienny, węgiel brunatny, drewno) czy też odpadami komunalnymi będzie dominującą technologią ich termicznej utylizacji.
Przy podejmowaniu się prowadzenia procesu współspalania, podstawową informacją, jaką powinno się wziąć pod uwagę, jest informacja o jakości dostarczanych osadów. Niektóre ich własności, takie jak: wysoka wilgotność, duży udział części lotnych oraz niska gęstość utrudniają ich energetyczne użytkowanie. Wysoka wilgotność powoduje zwiększenie zapotrzebowania na energię zewnętrzną oraz obniża kaloryczność mieszanki paliwowej. Niska gęstość powoduje natomiast, że do komory paleniskowej należy dostarczać więcej paliwa. Trzeba się również liczyć z faktem, iż parametry wejściowe dostarczanych osadów będą się różnić w zależności od dostawcy oraz okresu dostarczenia. Wymaga to na eksploatatorze instalacji zagwarantowania prawidłowej pracy kotłów niezależnie od jakości dostarczanego paliwa.
W zależności od sposobu dostarczenia osadów, technologie ich współspalania można podzielić na [15]:
1.    Współspalanie bezpośrednie przez mieszanie osadów z węglem na składowisku lub mieszanie w palenisku kotła przez oddzielne wprowadzanie osadów i węgla do kotła.
2.    Współspalanie pośrednie przez zgazowanie osadów w oddzielnej instalacji i następnie spalanie produktów zgazowania w kotle.
3.    Współspalanie równoległe polegające na spalaniu osadów w osobnym kotle i przesłaniu wyprodukowanej w nim pary lub gorących spalin do odrębnego kotła.
W warunkach polskich szczególnie ciekawe wydaje się być współspalanie osadów ściekowych w kotłach pyłowych. Przykładem pierwszych prób może być instalacja  współspalania osadów ściekowych w kotle pyłowym OP-230 w EC Wybrzeże [16]. W pracy stwierdzono, iż dodatek osadu ściekowego w ilości nieprzekraczającej 1% w odniesieniu do całkowitej masy paliwa nie wymaga zmian konstrukcyjnych kotła, a osiągnięte wyniki testów energetyczno-emisyjnych uznano za zadawalające.
Kolejnym przykładem współspalania jest oczyszczalnia ścieków w Niepołomicach w województwie małopolskim [17]. Osad ściekowy jest współspalany ze zrębkami drzewnymi w palenisku fluidalnym o mocy 1 MW.
Innym polskim przykładem współspalania osadów z węglem jest kocioł rusztowy WR-25 [18], gdzie współspalano osad ściekowy z węglem kamiennym w stosunku 97,5/2,5% wag. i 96,4/3,6% wag.
Interesującym przykładem współspalania KOŚ z węglem jest niemiecka elektrociepłownia (EC) Heilbronn [19], w której współspala się z węglem odwodnione osady o zawartości suchej masy ~25% w ilości stanowiącej 4% udział w mieszance paliwowej w przeliczeniu na strumień energii chemicznej wprowadzanej do kotła. Doświadczenia uzyskane przy współspalaniu w tej instalacji wskazują, że współspalanie osadów odwodnionych mechanicznie stwarza mniej operacyjnych i środowiskowych problemów. Nie stwierdzono wystąpienia negatywnych skutków środowiskowych w porównaniu do przypadku, gdy spalany jest wyłącznie węgiel kamienny.
Dziś obok EC Heilbronn, osady współspala się w co najmniej piętnastu innych niemieckich instalacjach energetycznych (m.in. Berrenrath, Boxberg, Braunsbedra, Buschhaus, Duisburg Hochfeld, Farge Bremen, Franken II Frauenaurach, Karlsruhe i Voerde). Innymi europejskimi przykładami, w których realizowane jest współspalanie osadów, są elektrownie w Holandii (Hamweg, Boresle-12), Austrii (Frantschach, Lenzing) i Wielkiej Brytanii (Longannet) [20].
Krajowe badania doświadczalne przeprowadzone w układach pracujących zalecają, aby udział osadów w strumieniu paliwa nie przekraczał 5%. Światowe doświadczenia pokazują, iż dodatek osadów do paliwa może wynosić 20%, a nawet 30% [21]. Te rozbieżności skłaniają naukowców do teoretycznych analiz procesu współspalania osadów. W pracy [22] zaprezentowano wyniki badań teoretycznych możliwości spalania w obiektach zawodowych mieszanki paliwowej składającej się z wysuszonych osadów oraz węgla kamiennego. Przeprowadzona analiza uwzględnia różny udział masowy osadów w badanej mieszance paliwowej (0%-20%) oraz stosunku nadmiaru powietrza λ w komorze spalania (1,1-1,5). Analizę porównawczą przeprowadzono dla trzech kotłów: WR-25, CFB-420 oraz OP-230. W oparciu o uzyskane wyniki przeprowadzono również analizę ekologiczną procesu,  a także ocenę ekonomiczną przedsięwzięcia. Wyniki pokazały, iż zarówno wzrost zawartości osadów w mieszance paliwowej, jak i wzrost λ powoduje obniżenie sprawności kotła. Nie mniej jednak, bardzo ważne jest to, iż spadek ten nie jest duży, a spowodowany głównie wzrostem straty wylotowej fizycznej. Na rysunku 3 pokazano zależność sprawności kotła w funkcji zawartości udziału osadów ściekowych w mieszance palnej dla kotła fluidalnego CFB-420.

Rys. 3. Sprawność kotła CFB-420 w funkcji udziału osadów ściekowych w mieszance paliwowej dla różnych wartości stosunku nadmiaru powietrza

 Szeroko rozpatrywane jest również współspalanie osadów w piecach cementowych, bowiem w technologii wypalania klinkieru można spalać różnego rodzaju odpady odpowiednio przygotowane pod względem jednorodności i kaloryczności. W pracy [23] przedstawiono rezultaty badań dotyczących współspalania osadów ściekowych w cementowni Vassiliko, Cypr.
Kolejną możliwością termicznego przekształcania osadów jest współspalanie z odpadami komunalnymi. Proces ten jest szczególnie popularny w Japonii, gdzie wykorzystuje się do tego celu głównie kotły rusztowe i fluidalne [24]. Rozwiązanie to ma na celu przede wszystkim ograniczenie kosztów utylizacji odpadów i osadów.

2.3.  Zgazowanie
 Zgazowanie to proces, w którym realizowane są endo- i egzotermiczne reakcje chemiczne (przy niedomiarze tlenu) z udziałem pierwiastka węgla, CO2, CO, H2, H2O i CH4 [25, 26]. Oprócz wytworzonego gazu palnego, powstają substancje ciekłe i smoliste oraz stałe (koksik, żużel). Zgazowanie odbywa się przez dodanie czynnika zgazowującego. Od rodzaju zastosowanego czynnika zgazowującego (np. powietrze, tlen) zależy skład i wartość opałowa otrzymanego gazu. Przykładowy skład gazu ze zgazowania osadów przedstawiono w tabeli 2 [27, 28]. Uwzględniono w niej tylko najważniejsze palne składniki – resztę w zależności od medium zgazowującego stanowi m.in. O2, N2 czy też CO2. Wartość opałowa gazu ze zgazowania waha się wokół wartości 4 MJ/m3. Otrzymywany gaz może być wykorzystywany do generacji energii elektrycznej lub do produkcji ciepła, np. w celu suszenia osadów [29].

 
Tab. 2. Typowa zawartość palnych składników w gazie ze zgazowania osadów [27, 28]

Obecnie jest znanych kilka technologii zgazowania osadów, które jednak nie są jeszcze stosowane szeroko komercyjnie. Niektórzy autorzy dość bezkompromisowo piszą, iż w Polsce jest brak doświadczeń w zakresie zgazowania tej grupy [30], choć prowadzi się badania np. z wykorzystaniem metod termograwimetrycznych [31, 32]. Mają na to wpływ liczne problemy eksploatacyjne, które jednoznacznie wskazują na konieczność prowadzenia badań nad tymi technologiami.
W procesach zgazowania osadów ściekowych stosuje się najczęściej reaktory ze złożem stałym i fluidalnym. W [33] wymienia się kilka technologii zgazowania. Wymienić można wśród nich Technologię Krupp Uhde PreCon zgazowania suchego osadu w reaktorze fluidalnym. W pracy [34] zaprezentowano wyniki badań eksperymentalnych nad procesem zgazowania surowych osadów ściekowych w reaktorze fluidalnym i wykorzystania otrzymanego gazu w układzie CHP (Combined Heat and Power). Wnioski wskazują, iż surowy osad powinien być jednak wcześniej suszony, by nie utrudniał eksploatacji zgazowarki, a uzyskany gaz w sposób bardzo efektywny oczyszczony. Do podobnych wniosków doszli autorzy w pracy [35], w której zaprezentowano reaktor fluidalny  zgazowania. Powszechnie uznaje się, iż technologie fluidalne przeznaczone są dla układów o stosunkowo dużych mocach (>10MW) [36]. Jednocześnie wiadomo, że w turbinach gazowych lub silnikach tłokowych, które napędzają generatory prądu elektrycznego lub maszyny robocze istnieją duże wymagania, co do jakości gazu. Na przykład minimalna wartość opałowa (4-6MJ/m3), minimalny udział wodoru (10-20%), brak lub postać parowa smoły, maksymalny udział chlorowodoru (1 ppm) itd. [37]. Praca ta potwierdza, iż użycie reaktora fluidalnego jest w stanie spełnić te wymagania.
W pracy [38] przedstawiono wyniki badań eksperymentalnych zgazowania osadów w reaktorze ze złożem stałym dolnociągowym (współprądowym). Wyniki badań pokazują, iż zgazowanie osadów w tego typu rektorach charakteryzują się stosunkowo niewielką zawartością smoły w wytwarzanym gazie. Kiedy jednak niezbyt istotna pozostaje ilość smoły w wytwarzanym gazie, a uzyskany gaz chce się stosować na przykład jako paliwo w kotłach grzewczych przy współspalaniu z węglem, źródłem gazu mogą być reaktory przeciwprądowe. W pracy [39] dokonano przeglądu technologii zgazowania biomasy w tego typu reaktorach, jednakże tylko nieliczne z prezentowanych w tym opracowaniu instalacji dotyczy zgazowania osadów ściekowych.
W pracy [40] przedstawiono wyniki badań zgazowania mieszanki osadów z węglem brunatnym w instalacji Schwarze Pumpe w Niemczech [41]. Maksymalny udział osadów w zgazowywanej mieszance wynosił 30%.
W Polsce, mimo że generalnie mówi się o braku doświadczeń w zakresie zgazowania osadów ściekowych, to prowadzi się badania w skali laboratoryjnej. Przykładem może być instalacja zgazowarki fluidalnej EKOD firmy ZAMER [42]. Wydajność zgazowarki wynosiła 1,7 t/h osadów. Gaz ze zgazowania był współspalany w kotle rusztowym.
W pracy [43] przedstawiono wyniki badań eksperymentalnych dotyczących zgazowania (i spalania) osadów ściekowych. W pracy pokazano, iż wysuszony osad może być zgazowywany we współprądowym generatorze gazu generatorowego ze złożem stałym. Wartość opałowa pozyskanego gazu spełnia wymogi stawiane zasilaniu silników spalinowych. Próby spalania osuszonego osadu w kotle retortowym zasilanym przemiennie peletami drewnianymi i wysuszonym osadem o zbliżonej granulacji wykazały, że proces spalania osadu nie różni się w zasadniczy sposób od spalania peletów drewnianych.
W warunkach polskich rysuje się duża możliwość wykorzystania gazu ze zgazowania osadów jako paliwa reburningowego w kotłach rusztowych i retortowych, które są bardzo popularnymi jednostkami w polskiej energetyce. W pracy [44] został określony potencjał reburningowy gazu ze zgazowania osadów. Dokonano symulacji numerycznych procesu  współspalania gazu ze zgazowania osadów w kotle opalanym węglem kamiennym. Sprawdzono wpływ reakcji między gazem ze zgazowania i spalinami pochodzącymi ze spalania węgla kamiennego na obniżenie emisji tlenków azotu. Reburning to koncepcja wstrzykiwania dodatkowego paliwa wzdłuż głównego płomienia, by - poprzez wytworzenie redukcyjnej atmosfery - zminimalizować emisję NOx. Jest to skuteczniejsza, lecz bardziej skomplikowana w porównaniu z bardzo rozpowszechnionym w energetyce stopniowaniem powietrza, metoda pierwotna obniżania emisji NOx z procesów spalania. Wykorzystuje się w niej mechanizm redukcji NO przy pomocy aktywnych rodników generowanych w wyniku niezupełnego spalania paliwa uzupełniającego. W porównaniu z efektywnymi, lecz drogimi naturalnymi paliwami węglowodorowymi, gaz ze zgazowania osadów jest dobrą alternatywą do tego rodzaju działań ograniczających emisję.
Wyniki obliczeń, iż dzięki stosowaniu gazu ze zgazowania osadów, można osiągnąć nawet 40% zmniejszenie emisji tlenków azotu przedstawia rys. 4.

Rys. 4. Względna zmiana zawartości tlenków azotu w funkcji stosunku nadmiaru powietrza dla różnych temperatur zgazowania; paliwo reburningowe: gaz ze zgazowania osadów ściekowych

 
2.4.  Piroliza
Generalnie można przyjąć, że piroliza to proces degradacji (rozkładu) cząsteczki związku chemicznego pod wpływem dostatecznie wysokiej temperatury (300-900oC [28]) w środowisku beztlenowym [34]. Głównymi grupami produktów powstającymi z pirolizy osadów ściekowych są [21] frakcja gazowa, której głównym składnikiem jest H2, CH4, CO i CO2, frakcja stała stanowiąca tzw. koks pirolityczny oraz frakcja ciekła, złożona głównie ze smół i olejów oraz wody. Proporcje między poszczególnymi składnikami zależą przede wszystkim od temperatury i ciśnienia procesu.
Na procesie pirolizy oparta jest technologia Oil From Sludge [45]. Istotą tego procesu jest podawanie osadów o zawartości 95% suchej masy działaniu temperatury 450oC przez okres dłuższy niż 30 minut przy ciśnieniu atmosferycznym. W efekcie otrzymuje się węglowodory i stałe produkty zwęglania (np. koks pirolityczny). Otrzymana natomiast ciecz węglowodorowa może służyć jako surowiec do wykorzystania w wielu gałęziach przemysłu (np. w przemyśle petrochemicznym).
Niezwykle istotnym procesem pirolizy osadów jest technologia Carvera-Greenfielda (C-R) prowadząca do otrzymania zastępczego paliwa stałego [46]. Proces ten stanowi jednocześnie możliwość wysuszenia osadów przed podaniem ich do spalenia czy też zgazowania. Istotą procesu jest zmieszanie surowych osadów z olejem odpadowym (np. silnikowym). Mieszankę taką przepuszcza się przez system wyparny, aby odparować całą wodę. Po osuszeniu, szlam podaje się do wirówki celem oddzielenia fazy ciekłej od cząstek stałych. W efekcie uzyskuje się paliwo stałe oraz fazę ciekłą zawracaną do układu.

3. Wnioski
1.    Zgodnie z prognozami, strumień produkowanych ścieków, a tym samym osadów ściekowych, będzie rósł; wynika to z jednej strony ze zmiany stylu życia społeczeństwa, z drugiej z coraz większego odsetku ludności podłączonych do sieci kanalizacyjnej.
2.    Ograniczenia prawne determinują wybór sposobu unieszkodliwiania osadów ściekowych; składowanie w miejscach innych niż składowiska odpadów niebezpiecznych, a nawet przyrodnicze wykorzystanie w ciągu kilku lat będzie musiało być zastąpione innymi metodami.
3.    Metody termiczne stanowią propozycję, która za kilka lat musi (i będzie dominować). W związku z tym postuluje się rozwój termicznych metod utylizacji unieszkodliwiania osadów ściekowych.

 Literatura

[1] M.J. GROMIEC, T.M. GROMIEC, Podstawy strategii zagospodarowania komunalnych osadów ściekowych w Polsce, Kierunki przeróbki i zagospodarowania osadów ściekowych, Praca zbiorowa pod redakcją Z. Heinricha, Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. z o.o. 2010.
[2] „Krajowy Plan gospodarki odpadami 2010”, Uchwała R.M. nr 233 z dn. 29 XII 2006.
[3] Mały rocznik statystyczny Polski 2009.
[4] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. o odpadach – Dz. U. 2001 Nr 62, poz. 628 z późniejszymi zmianami.
[5] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 1 sierpnia 2002 w sprawie komunalnych osadów ściekowych - Dz. U. z dn. 27 VIII 2002 r.
[6] Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 7 września 2005 r. w sprawie kryteriów oraz procedur dopuszczenia odpadów do składowania na składowisku odpadów danego typu - Dz. U. z dn. 28 IX 2005 r.
[7] Commission of European Communities. Council Directive 91/271/EEC of 21 March 1991 concerning Urban waste-water treatment (amended by the 98/15 EC of 27 February 1998).
[8] Commission of European Communities. Council Directive 86/278/EEC of 4 July 1986 on the protection of the environment and in particular of the soil, when sewage sludge is used in agriculture.
[9] Commission of European Communities. Council Directive 99/31/EC of 26 April 1999 on the landfill of waste.
[10] J.W. WANDRASZ, A.J. WANDRASZ, Paliwa formowane, Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. Z o.o., Warszawa 2006
[11] S. WERLE, Wpływ właściwości osadów ściekowych na skład uzyskiwanego gazu ze zgazowania, Archives of Waste Management and Environmental Protection, vol. 12, 1 (2010), pp. 35-46
[12] T. SHIMIZU, M. TOYONO, H. OHSAWA, Emission of NOx and via N2O during co-combustion of dried sewage sludge with coal in a bubbling fluidized bed combustor, Fuel, 2007, vol. 86, pp. 957-964
[13] T. SHIMIZU, M. TOYONO, Emission of NOx and via N2O during co-combustion of dried sewage sludge with coal in a circulating fluidized bed combustor, Fuel, 2007, vol. 86, pp. 2308-2315
[14] http://www.pewik.gdynia.pl
[15] W. RYBAK, "Spalanie i współspalanie biopaliw stałych", Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2006.
[16] S. STELMACH, R. WASILEWSKI, J. ZUWAŁA, "Współspalanie osadów ściekowych z węglem kamiennym w kotłach energetycznych szansą rozwiązania ważnego problemu ekologicznego w Polsce", Karbo, nr 4, 2006.
[17] http://www.wrotamalopolski.pl/
[18] I. SOLIŃSKI, J. JESIONEK, "Efekty ekologiczne współspalania biomasy z węglem kamiennym", Warsztaty „Współspalanie biomasy i termiczna utylizacja odpadów w energetyce”, Kraków 2007.
 [19] H. MAIER, "Współspalanie osadów ściekowych w konwencjonalnych kotłach energetycznych na przykładzie elektrociepłowni w Heilbronn w Niemczech" "Przegląd Komunalny", 1 (2003).
[20] http://www.ieabcc.nl/database/cofiring.php
[21] P.-S. LI, Y. HU, W. YU, Y.-N. YUE. Q. XU, S. HU, N.-S. HU, J. YANG, Investigation of sulfur forms and transformation during the co-combustion of sewage sludge and coal X-ray photoelectron spectroscopy, Journal of Hazardous Materials, (167) 2009, pp. 1126-1132.
[22] R.ZEMELA, "Współspalanie osadów ściekowych w generacji ciepła i energii elektrycznej", Praca dyplomowa magisterska, Instytut Techniki Cieplnej, Gliwice 2010.
[23] A. ZABANIOTOU, C. THEOFILOU, Green Energy at cement kiln in Cyprus – use of sewage sludge as a conventional fuel substitute, Renewable and sustainable energy reviews, 2008, vol.12,  pp. 531-541.
[24] http://www.takuma.co.jp
[25] T. CHMIELNIAK, J. SKOREK, J. KALINA, S. LEPSZY, "Układy zintegrowane ze zgazowaniem biomasy", Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2008.
[26] S.WERLE, R.K. WILK, A review of methods for the thermal utilization of sewage sludge: The Polish perspective, Renewable Energy, 35 (2010), pp. 1914-1919.
[27] M. DOGRU, A. MIDILLI, C.R. HOWARTH, Gasification of sewage sludge using a throated downdraft gasifier and uncertainty analysis, Fuel Processing Technology, 75 (2002), p. 55-82.
[28] D. FYTILI, A. ZABANIOTOU, Utilization of sewage sludge in EU application of old and new methods- a review, Renewable and Sustainable Energy Reviews, 12 (2008), p. 116-140
[29] P. MATHIEU, R. DUBUISSON, Performance analysis of biomass gasifier, Energy Conversion and Management, 43 (2002), p. 1291-1299
[30] J. BIEŃ, M.J. GROMIEC, K. WYSTALSKA, "Kierunki rozwiązań gospodarki osadowej ze szczególnym uwzględnieniem termicznego przekształcania osadów ściekowych", "Gaz, woda i technika sanitarna", (3) 2006.
[31] S. LEDAKOWICZ, P. STOLAREK, Piroliza i zgazowanie osadów ściekowych, Przemysł chemiczny, (8-9) 2003
[32] S. LEDAKOWICZ, P. STOLAREK, T. URBANOWICZ, "Rozkład termiczny osadów ściekowych. Badania termograwimetryczne i w laboratoryjnych reaktorach przepływowych", Paliwa z odpadów tom III, 2001, 334-343.
[33] J.B. BIEŃ, "Osady Ściekowe. Teoria i praktyka", Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2007.
[34] B. GROSS, CH. EDER, P. GRZIWA. J. HORST, K. KIMMERLE, Energy recovery from sewage sludge by means of fluidised bed gasification, Waste Management, 28 (2008), pp. 1819-1826.
[35] J. BIEŃ, W. NOWAK, "Zgazowanie osadów ściekowych cz. II", "Czysta energia", (43), 5, 2005.
[36] T. CHMIELNIAK, Z.ŻUROMSKI, "Zgazowanie biomasy w układach małej mocy na przykładzie gazogeneratora firmy Zamer", materiały z sieci Internet.
[37] J. NADZIAKIEWICZ, K. WACŁAWIAK, S. STELMACH, "Procesy termiczne utylizacji odpadów", Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2007.
[38] A. MIDILLI, M. DOGRU, C.R. HOWARTH, M.J. LING, T. AYHAN, Combustible gas production from sewage sludge with a downdraft gasifier, Energy Conversion and management, 42 (2001), pp. 155-172.
[39] A.A.C.M. BEENACKERS, Biomass gasification in moving beds, a review of European technologies, Renewable Energy, 16 (1999), pp. 1180-1186.
[40] J.J. HYCNAR, "Aspekty ekologiczne procesu zgazowania paliw", Polityka energetyczna, Tom 10, Zeszyt specjalny 2, 2007, pp. 177-185.
[41] SVZ Schwarze Pumpe gasifier coal and wastes for CHP, Modern Power Systems, 9, 1996.
[42] M. ŚCIĄŻKO, "Zgazowanie biomasy i paliw alternatywnych", Materiały konferencyjne Inżynieria chemiczna i aparatura w procesach przemysłych i ochronie środowiska, Gliwice 2005.
[43] K. CUPIAŁ, A. DUŻYŃSKI, J. GRZELKA. S. SZWAJA, "Analiza możliwości zgazowania i spalania osuszonego osadu ściekowego, Współczesne problemy energetyki gazowej i gazownictwa", Wydawnictwo Instytutu Techniki Cieplnej, Gliwice 2009, pp. 77-93.
[44] S.WERLE, R.K.WILK, Reburning potential of gas from the sewage sludge gasification process, XXI International Symposium on Combustion Processes, Międzyzdroje 2010 (zaakceptowany).
[45] Australia secures oil from sludge first, Water Quality International, 1997, vol. 1-2, pp. 4.
[46] J. WERTHER, T. OGADA, Sewage sludge combustion, Progress in Energy and Combustion Science, 1999, vol. 25, pp. 55-116.

Autor: Sebastian Werle

Artykuł stanowi pełną wersję artykułu opublikowanego w nr 9/2010 magazynu "ECiZ"